Otistik Özellikler Gösteren 3 Erkek Çocuğu ile Yapılmış Bir Grup Çalışması

Giriş

Otizm Spektrum Bozukluğunun özünde yatan sorunun sosyal iletişim alanındaki yetersizlik olduğu düşünüldüğünde, temel becerileri kazanmış otistik özelliklere sahip çocuklarla yapılan grup çalışmalarının önemi ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmalar sayesinde onların grup içindeki davranışlarını, aralarındaki etkileşimi ve gelişimlerini izlemek mümkün olacaktır. Otistik özellikler gösteren çocuklarda spontan öğrenmedeki sınırlılık, başkalarının duygu ve düşüncelerini idrak etme, yorumlama ve buna uygun davranışlar geliştirmedeki yetersizlik, yaşıtlarıyla oyun kurma, iletişimi başlatma ve sürdürmedeki eksikler, grup içinde destekle öğrenme ve yönlendirmeyi gerekli kılmaktadır.

Bu çerçevede, biri Otistik Spektrum Bozukluğu (OSB), diğer ikisi Başka Türlü Adlandırılamayan Yaygın Gelişimsel Bozukluk (YGB),  tanısı almış yaşları sırasıyla 5 yaş 1 ay, 5 yaş 6 ay ve 6 yaş 7 ay olan temel becerilere sahip konuşabilen 3 erkek çocuğu ile haftada bir seans (1 saat) grup eğitim çalışması başlatılmış ve çalışma 30  seans sürmüştür. Grup için seçilen çocukların ortak özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

1- 3 çocuk da erken yaşta tanılanmıştır (2-2.5 yaş civarı)
2- Yoğun bireysel eğitimin yanısıra yuva eğitimine devam etmektedirler
3- Bilişsel becerileri iyi düzeyde ve birbirine yakındır ( yüksek işlevli)
4- Sözel iletişim becerileri yaşıtlarına oranla geri olmakla birlikte yeterli seviyededir.
5- Sosyalizasyon her 3 çocuğun minumum başarı gösterdiği alandır.

Hedefler

Grup çalışmasının ana hedefleri şu şekilde özetlenebilir.

1- Sözel iletişim Becerilerinin Arttırılması: Karşılıklı kısa konuşmaları yapabilmeleri, birbirlerine basit sorular yöneltebilmeleri, sözel iletişimi başlatabilmeleri, sorulan sorulara yanıt verebilmeleri, söz kesmeden sıralarını beklemeleri hedeflenmektedir.

Örnek Aktiviteler:

a) Sohbet; “merhaba, nasılsın?” sorusunu yöneltme, sırasını bekleyerek yanıt verme,” hava nasıl?” , “bugün günlerden ne?”, “hangi mevsimdeyiz?” gibi sorulara parmak kaldırarak yanıt verme, birbirlerine adıyla hitap ederek “kaç yaşındasın?” , “annenin adı ne?” gibi soruları yöneltebilme (Bu aktivite doğal olarak sosyal iletişimi de içermektedir)

b) Hikaye Dinleme ve Anlama ; Okunulan kısa bir hikayeyi ilgiyle dinleyebilme ve hikaye ile ilgili yöneltilen sorulara yanıt verebilme.

2- Sosyal İletişim Becerilerinin Kazandırılması: Birbirlerini izleyerek taklit edebilmeleri (sözel ve devinimsel), başkalarının duygularını tanıyarak buna göre hareket edebilmeleri, kendi duygularını dile getirebilmeleri, isteklerini uygun biçimde ifade edebilmeleri amaçlanmaktadır.

Örnek Aktiviteler: Ayakta oynanan oyunlarda;mesela, dev-cüce oyununda arkadaşlarını izleyerek onların yaptığını ve söylediğini tekrar etme. “Zihin Okuma” kitabından gösterilen resimlerdeki durumlara uygun duyguları tespit etme, bu duygulara neden olan durumları izah edebilme, duyguları  mimik ve jestlerle canlandırabilme. Bir şey isterken “ lütfen verir misin?”cümlesini kurabilme ve teşekkür edebilme (herhangi bir materyali ya da oyuncağı isterken).

3- Oyun Oynama Davranışının Geliştirilmesi: Oyun ,sosyal iletişimin bir parçasıdır. Oyun oynama davranışının şu üç aşamada kazandırılması öngörülmektedir;

a) Paralel Oyun: Amaç, çocukların ortak alanda benzer materyallerle oynayarak birbirlerine yakınlaşmalarının sağlanması ve bundan keyif almayı öğrenebilmeleridir.

Örnek Aktiviteler: Önlerine koyulan küplerle kule oluşturmaları, lokomotiflerle tren, legolarla ev, araba oluşturmaları gibi.

b) Ortak İlgi ve Ortak Hareket: Hedef,önce aynı oyuncağın değişik parçalarıyla oynayabilme, daha sonra ise bu değişik parçalarla  sıralarını bekleyerek bir bütün oluşturabilmeleridir.

Örnek Aktivite: Çiftlik Evi; ilk aşamada materyalin değişik parçalarıyla (evin parçaları, hayvanlar, bitkiler) serbest biçimde oynamaları, ikinci aşamada ise paylaştırlan parçalarla sıralarını bekleyerek önce komutla daha sonra komut almadan  çiftlik evini oluşturmaları.

c) Rol Yapma/Sembolik Oyun:  Saptanan rollere uygun davranışları uygun araçlar kullanarak (ya da araçlar olmaksızın hayali araçlarla gibi yaparak) belirli bir senaryo çerçevesinde; ilk aşamada yönlendirilerek daha sonra ise mümkün olduğunca doğaçlamayla oynama becerisinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır.

Örnek Aktiviteler: Oyun Evindeki anne-baba-çocuk figürlerini kullanarak konuşturma, Doktorculuk, berbercilik oyununda roller belirlenerek kontekste uygun cümlelerle eylemleri gerçekleştirme.

Seanslarda bu oyun ve aktivitelerin yanısıra masa başında resim çizme(serbest veya direktifle), makasla kesme gibi el becerilerine yönelik faaliyetler, ortak hareketi de içeren şansa dayalı quips ve  çarşıda alışveriş gibi oyunlar, tahmin etmeye ve göstermeden gizleyebilme becerisine dayalı silgi saklama oyunu, şarkı ve harekete dayalı kutu kutu pense ve istop gibi ayakta oynanan top oyunları da kullanılmıştır.

İki haftada 1 çekilen video kayıtları ve gözlem tutanakları aracılığıyla grup çalışması değerlendirilmiştir.Buna göre ortak kazanımlar ve bireysel gözlemler/değerlendirmeler aşağıdaki şekildedir.

Grupta Edinilen Ortak Kazanımlar

1- Sorulara yanıt verirken parmak kaldırma(zaman zaman komut gerekmekte)
2- İsteklerini sözel olarak ifadede artış(örneğin; ne oynamak istersiniz sorusuna yanıt verme veya kendiliğinden istediklerini ve istemediklerini bildirme)
3- Ayakta oynanan grup oyunlarına az yönlendirmeyle kurallarına uygun biçimde katılabilme
4- Yönergeleri dikkatle dinleyip birbirleriyle daha uzun süreli göz teması kurabilme
5- Aktivitelerde birbirlerini izlemede artış
6- Kısa bir hikayeyi hiç konuşmadan ilgiyle dinleyebilme
7- Özellikle son seanslarda birbirlerinin durumuna tepki verme ve spontan konuşma(örneğin; çocuklardan biri seans esnasında ağlamaya başlayınca  diğerinin “neden ağlıyorsun” diye sorması ve bir diğerinin ise “ağlama ,bebekler ağlar” demesi)
8- Birbirlerinin sözlerini ve hareketlerini taklit etmede  artış
9- Yakın Temas; birbirlerine dokunma ve sarılmanın ortaya çıkması.

Bu kazanımlara ek olarak grup eğitimi öncesinde el becerileri daha yetersiz olan bir çocukta bu konuda belirgin bir ilerleme görüldü. Quips ve çarşıda alışveriş gibi oyunlarda kazanmaya yönelik  rekabet ortaya çıktı.

Grup Eğitimi Sürecinde Çocuklarla İlgili Bireysel Gözlemler

A: BTA YGB-6 Yaş 7 Ay: Komutlarla hareket etmekte ve istediği oyuncakları/materyalleri sözel olarak ifade edebilmektedir. İlk seanslarda A’nın çekingen tavırlar sergilediği , diğer 2 çocukla ilişki kurma eğiliminin minimum düzeyde olduğu gözlendi. 6. seansdan itibaren arkadaşlarıyla ilgilenme arttı. Örnek; Çocuklardan biri  başını yatar pozisyonda masaya koyduğunda , profesyonelin ”masaya yatılmaz”uyarısına istinaden “kalk” diyerek arkadaşının başını kaldırdı ve “cici” diyerek okşadı. A genel olarak seanslarda tüm aktivitelerle ilgiliydi. Zaman zaman istekleri konusunda ısrarcı tutumlar sergilemiştir. İlk seanslarda  ortak oyunlarda görülmeyen kazanma motivasyonu daha sonraki seanslarda hasıl oldu ve takıntılı bir biçimde önce bitirme arzusuna dönüştü. Başlangıçta var olan kısık sesle konuşma son seanslarda oldukça azaldı. Sırasını beklemeyi öğrendi, ayakta oynanan oyunlara istekle katılmaya başladı. Grup çalışmalarında  arkadaşlarının durumlarına yönelik cümleler kurma fazlalaştı. Bazı oturumlarda negatif tutumlar sergiledi. Bütün bu grup çalışması süreci A’nın diğer arkadaşlarıyla daha fazla fiziksel temas kurmasına, onları izlemesine ve iletişimi başlatabilmesine vesile oldu. Henüz ortak bir oyunu hiç yönlendirme olmaksızın arkadaşlarıyla birlikte sürdürebilme becerisini tam olarak kazanmış değildir.

B: BTA YGB-5 Yaş 6 Ay: Sorulara uzun ve düzgün cümlelerle yanıt vermekte, isteklerini ifade edebilmektedir. Dikkat süresi diğer iki çocuğa oranla daha kısadır. Masada oynanan kazanmaya yönelik oyunlarda kazanan arkadaşına “Ya ya ya Şa şa şa” diyerek tazahüratta bulunmaktadır. Arkadaşlarını onu rahatsız eden durumlar yarattıklarında uyarmaktadır( örneğin;çocuklardan biri sandalyesinde arkaya doğru yaslanarak sallandığında  bundan rahatsız olup onu tutarak “sallanma düşersin” diyerek ikaz etmiştir). Daha önceden her seans sonunda istediği takıntılı oyuncağı( oyuncak helikopter) 4.seansdan itibaren bir daha hiç istemedi. Spontan konuşma son seanslarda arttı. Masa başındaki faaliyetlerde sık sık ikaz ve yönlendirme gerekti. Bazı durumlarda negatif tutumlar sergiledi (örneğin;önüne bakması ikaz edildiğinde “anne gel” diyerek uzun süreli bağırma ve elini kulağına götürerek oynama gözlenmiştir). Son seanslarda arkadaşlarının yaptıklarıyla ilgilenme arttı.Başlangıçta legolarla tren oluştururken yardım gerekmekteyken ilerleyen oturumlarda parçaları kendisi takıp çıkarmaya başladı. Genellikle ağır hareket eden bir çocuk olmakla birlikte ayakta oynanan oyunların yardımıyla daha hızlı hareket etmeye başladı. Yüksek ses ve gürültüye toleransı arttı. Sorulara parmak kaldırarak cevap verme davranışını edindi.

C: OSB-5 Yaş 1 Ay: Yönergeleri yerine getirmektedir. Arkadaşlarını izleme ve taklit etme yoğundur. İsteklerini bazı artikülasyon problemleri olmakla birlikte düzgün cümleler kurarak ifade edebilmektedir. Materyalleri masaya getirip faaliyet sonunda toplayıp yerine götürme konusunda çok isteklidir. Arkadaşlarına oyun esnasında zaman zaman müdahale etmektedir. Çoğunlukla sorulara kendisi cevap vermek istemektedir. Ortak oyunlarda sıranın kimde olduğunu kendiliğinden söylemekte ve arkadaşlarını “bunu al”, “onu şuraya koy” gibi cümlelerle yönlendirmektedir. Grup içindeki bu dominant tutuma karşın ortak oyunlarda sırasını beklemesi gerektiğini öğrendi. İlk oturumlarda okunan hikayeyi ilgiyle dinleyip sorulara yanıt verirken son oturumlarda dikkati azaldı, bununla birlikte negatif tutumlarında da artış gözlendi ( karşı çıkışlar, pazarlığa yanaşmama ve uzun süreli direnç). Grup çalışmasının ilk ve son aşamaları kıyaslandığında spontan konuşma ve sözel ifadede artış olduğu görülmektedir.

Sonuç

Bu küçük ve oldukça homojen grupla yapılan çalışma, bize otistik özelliklere sahip çocukların asal problemi olan sosyal iletişim konusunda-temel becerileri kazandıktan sonra-desteklenmelerinin ne kadar gerekli olduğunu işaret etmektedir. Grup çalışması boyunca çocukların olumsuz davranışlarında çok belirgin bir düzelme görülmemekle birlikte grup ortamına uyum sağlama ve değişiklikleri tolere etme konusunda olumlu bir gelişme izlenmiştir. Buna rağmen, özel ilgi alanlarında ısrarcı tutumlar sergilemeye devam etmişlerdir. Birbirleriyle iletişim ve etkileşimleri(sosyal farkındalıkları) eğitim süreci sonunda artmış olsa da yaşıtlarıyla kıyaslandığında bu gelişimin oldukça sınırlı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Nihai olarak, yüksek işlevli, otistik özellikler gösteren çocuklarda grup çalışmasına/eğitimine bir profesyonelin eşliğinde yapılandırılmış ortamda(yuva eğitimine paralel olarak) erken yaşlarda başlanmasının onların ilkokulda normal bir sınıfa entegre olmalarına çok mühim katkılar sağlaması kuvvetle muhtemeldir.


KAYNAK
Howlin, P., Baron-Cohen, S., and Hadwin, J.(1999) Teaching Children with Autism to Mind-Read. Chichester:Sons & Wiley.
Sparrow, S.S., Balla, D.A., and Cicchetti, D.V.(1984) Vineland Adaptive Scales, İnterview  Edition.Circle Pines:Amerikan Guidance Service.
Wolfberg, P.J.(2003) Peer Play and the Autism Spectrum. Kansas:Autism Asperger Publishing.
Psikolog Metin Karakol
Bu makale Sapiens Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Dergisi Yıl:3 Sayı :10 Yaz - 2007’de yayınlanmıştır.